Second Congress of the Communist International (1920): Lenin, with Maxim Gorky right behind him, on whose side are, respectively, Zinoviev, the President of the Comintern, M. N. Roy, delegate of India, one of Lenin's sisters, and on the left, sitting on the balustrade, Karl Radek, with Nicolai Bukharin standing right next to him. The Second Congress is of immense importance for Lenin's legacy.
[ Το κείμενο που δημοσιεύουμε είναι η εισήγηση του συντρόφου Sungur Savran [DIP – Τουρκία] στο συνέδριο που διοργάνωσε το Διεθνές Σοσιαλιστικό Κέντρο Christian Rakovsky και ο ιστότοπος RedMed με θέμα Η Κληρονομιά του Λένιν (Lenin’s Legacy 100 years on). Το συνέδριο διεξήχθη διαδικτυακά στις 21 Ιανουαρίου 2024, ακριβώς 100 χρόνια από τον θάνατο του Λένιν, με μεγάλη συμμετοχή και σημαντικές θεωρητικές συνεισφορές τις οποίες η neaprooptiki.gr θα δημοσιεύσει σε ελληνική μετάφραση. Για το συνέδριο βλέπε: https://www.neaprooptiki.gr/i-klironomia-tou-lenin-100-chronia-meta/ ]
Συγκεντρωθήκαμε εδώ από πέντε ηπείρους στην εκατονταετηρίδα του θανάτου του Λένιν για να συζητήσουμε την κληρονομιά του, γιατί μας ενδιαφέρει περισσότερο το μέλλον παρά το παρελθόν ή, μάλλον, μας ενδιαφέρει αυτό το παρελθόν στο βαθμό που μας διδάσκει για το μέλλον. Γι’ αυτό η κληρονομιά τού Λένιν σημαίνει τόσα πολλά για ‘μάς και θέλουμε να συζητήσουμε γι’ αυτήν.
Κι όμως αυτή η κληρονομιά παρεξηγείται αφελώς ή την αρνούνται σκόπιμα ή απορρίπτεται στα κρυφά. Με αυτό δεν εννοώ τη συνολική τεράστια συμβολή του στο μαρξιστικό πρόγραμμα, τη στρατηγική, τη μέθοδο οργάνωσης, ιδιαίτερα του επαναστατικού κόμματος και τη θεωρία. Η επαναστατική πρακτική του Λένιν από τον Μεγάλο Πόλεμο και μετά, δηλαδή κατά την τελευταία του δεκαετία (1914-1924), οδήγησε σε ένα εντελώς πρωτότυπο προγραμματικό και στρατηγικό όραμα για την πρόοδο της παγκόσμιας επανάστασης. Είναι αυτό το στρατηγικό όραμα που αγνοείται ή το αρνούνται τα τελευταία εκατό χρόνια.
Σήμερα θα σταθώ σε έναν μόνο τομέα, το αποκορύφωμα του διεθνιστικού του οράματος. Αυτό το ονομάζω «ζήτημα των εθνών», όχι «εθνικό ζήτημα», όπως αποκαλείται συνήθως αυτή η περιοχή της σκέψης και της πρακτικής του Λένιν. Το κάνω επίτηδες και θα φανεί στην πορεία της ομιλίας μου γιατί κάνω αυτή την ιδιαίτερη επιλογή.
Γιατί επιμένω μόνο σε αυτό; Για διάφορους λόγους. Πρώτον, είναι ένας τομέας που έχει υποτιμηθεί πάρα πολύ. Θυμηθείτε, όταν το λέω αυτό, δεν αναφέρομαι στο «εθνικό ζήτημα». Αυτό έχει συζητηθεί ευρέως. Αλλά όχι το «ζήτημα των εθνών» στο οποίο θα αναφερθώ σε αυτήν την ομιλία.
Ο δεύτερος λόγος είναι ο εξής: Αυτός είναι ο τομέας στον οποίο ο Λένιν ξεχωρίζει ως ο κύριος εκπρόσωπος της παγκόσμιας επανάστασης τον 20ό αιώνα, σε αντίθεση με τον εθνικό κομμουνισμό. Και επειδή ο κύριος λόγος της κατάρρευσης του πειράματος της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και των εργατικών κρατών τον 20ό αιώνα είναι η αποτυχία του κομμουνισμού να αντιμετωπίσει το ζήτημα της παγκόσμιας επανάστασης με τον σωστό τρόπο, επειδή ο διεθνής κομμουνισμός προδόθηκε από πολλούς εντός του κινήματος, ξεκινώντας από τη σοβιετική γραφειοκρατία, αυτή η πόλωση μεταξύ της παγκόσμιας επανάστασης και του διεθνισμού, αφενός, και του σοσιαλισμού σε μια χώρα και του εθνικού κομμουνισμού από την άλλη, είναι το πιο ζωτικό πρόβλημα που πρέπει να ξεπεραστεί για τον μελλοντικό σοσιαλισμό, τον σοσιαλισμό στον 21ο αιώνα. Και, για δεύτερη φορά, ο Λένιν έχει τις απαντήσεις στο τι να κάνουμε. Η κληρονομιά του Λένιν παρέχει ένα πρόγραμμα, μια στρατηγική και μια μέθοδο, εκτός από τη σύλληψη του κόμματος και της Διεθνούς, για τον μελλοντικό σοσιαλισμό.
Τρίτον, αυτό το όραμα δεν είναι κατανοητό ούτε από τους πιο πιστούς οπαδούς του Λένιν και τα καλύτερα στοιχεία του επαναστατικού μαρξιστικού κινήματος παγκοσμίως. Ούτε ο πρακτικός αγώνας του Λένιν να διαμορφώσει τη Σοβιετική Ένωση με τον τρόπο που τελικά διαμορφώθηκε, ούτε η πρακτική του Λένιν να κερδίσει ολόκληρη τη ρωσική Ανατολή, ιδιαίτερα τους μουσουλμανικούς λαούς της τσαρικής αυτοκρατορίας, ούτε ακόμα το όραμά του για τη μελλοντική Παγκόσμια Σοσιαλιστική Δημοκρατία εκτιμάται πλήρως μέχρι σήμερα.
Το «ζήτημα των εθνών»
Ποιο είναι, λοιπόν, το «ζήτημα των εθνών» για το οποίο μιλάω; Αυτό το ζήτημα δεν είναι συναφές με το «εθνικό ζήτημα» που έχει συζητηθεί ατελείωτα. Περιλαμβάνει, αλλά δεν μπορεί να περιοριστεί σε αυτό το ζήτημα. Το περίφημο «εθνικό ζήτημα» που όλοι αναγνωρίζουν ότι ήταν αναπόσπαστο μέρος του προγράμματος των Μπολσεβίκων χάρη στις ατελεύτητες προσπάθειες του Λένιν είναι μόνο ένα στοιχείο στο πολύ μεγαλύτερο «ζήτημα των εθνών» για το οποίο θέλω να μιλήσω.
Να συγκρίνουμε και να αντιπαραβάλλουμε τα δύο, δηλαδή το «εθνικό ζήτημα» και το «ζήτημα των εθνών». Το πρώτο σχετίζεται κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, με τις πολιτικές που πρέπει να ακολουθήσουν οι κομμουνιστές για τις σχέσεις μεταξύ ενός καταπιέζοντος και ενός καταπιεσμένου έθνους. Αυτό το ζήτημα συνδέεται συνήθως με το δικαίωμα των εθνών στην αυτοδιάθεση. Και πολύ συχνά παρουσιάζεται ως ένα «δημοκρατικό ζήτημα», δηλαδή ένα ζήτημα που δεν σχετίζεται με τον σοσιαλισμό ή τον κομμουνισμό, αλλά απλώς με ένα «δημοκρατικό δικαίωμα». Υπό αυτή την έννοια, η θέση του στη μαρξιστική σκέψη μπορεί να συγκριθεί με το καθεστώς των πολιτικών δικαιωμάτων ή το δικαίωμα στην ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι της εργατικής τάξης στα συνδικάτα και το δικαίωμα στην απεργία.
Το «ζήτημα των εθνών» είναι κάτι πολύ πιο εκτενές και σίγουρα δεν είναι ένα «δημοκρατικό ζήτημα», αλλά σχετίζεται άμεσα με τον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Η σημασία του δεν περιορίζεται στο τακτικό ζήτημα του πώς να χειριστούμε τις σχέσεις μεταξύ των εθνών με δημοκρατικό τρόπο μέχρι να έρθει η σοσιαλιστική επανάσταση και να λύσει το εθνικό ζήτημα. Αντίθετα, μετά το ορόσημο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1914 και την εσχάτη προδοσία των Κάουτσκι και των Έμπερτ, των Λονγκέ και των Πλεχάνοφ, ο Λένιν αναλογίζεται τώρα το σύνολο των ζητημάτων που θέτει το πλήθος των εθνών στον κόσμο ως ζήτημα οικοδόμησης του σοσιαλισμού και εμπόδιο που πρέπει να αντιμετωπιστεί με προσοχή και διακριτικότητα στο δρόμο προς τον κομμουνισμό.
Ο Λένιν θέτει τώρα ένα εντελώς νέο ερώτημα στην ιστορία του κομμουνιστικού κινήματος. Για τον Μαρξ και τον Ένγκελς, η αναγκαιότητα της ιρλανδικής απελευθέρωσης ήταν προϋπόθεση της σοσιαλιστικής επανάστασης. Όσο το ιρλανδικό έθνος ήταν υποταγμένο στους Άγγλους, η εργατική τάξη θα παρέμενε διχασμένη σε εθνικές γραμμές. Αυτή ήταν επίσης η βάση της επίμονης έμφασης του Λένιν στο «εθνικό ζήτημα» μέχρι το 1914, παλεύοντας καθώς το Μπολσεβίκικο Κόμμα βρισκόταν στη διαβόητη «φυλακή εθνών» που ήταν η τσαρική Ρωσία. Αλλά τώρα, μετά το 1914, ο Λένιν συλλογίζεται πάνω σε ένα εντελώς διαφορετικό ζήτημα: σε έναν κόσμο χωρισμένο σε έθνη με αντιφατικά, ακόμη και εχθρικά συμφέροντα, πώς η δικτατορία του προλεταριάτου θα υπερισχύσει και θα υπερβεί τις αντιθέσεις ανάμεσα σε αυτό το πλήθος εθνών;
Αυτό, λοιπόν, είναι το ζήτημα των εθνών. Αυτό το ερώτημα δεν σχετίζεται με ένα «δημοκρατικό δικαίωμα» αλλά με την οικοδόμηση του σοσιαλισμού στην περίοδο της μετάβασης μεταξύ της καπιταλιστικής κοινωνίας και της αταξικής κοινωνίας. Επιπλέον, δεν είναι ένα ζήτημα τακτικής που μπορεί να λυθεί με διαφορετικές μεθόδους σε διαφορετικά εθνικά πλαίσια. Είναι ένα στρατηγικό ερώτημα στο οποίο βασίζεται ολόκληρο το κομμουνιστικό πρόγραμμα.
Αυτό είναι το ζήτημα που θα συζητήσω. Επειδή ο χρόνος μας είναι περιορισμένος, ας περάσουμε τώρα αμέσως στις απαντήσεις που έφερε ο Λένιν σε αυτό το πολύ περίπλοκο και δύσκολο ζήτημα.
I. Πολιτικό πρόγραμμα για την επίλυση του «εθνικού ζητήματος»
Το πολιτικό πρόγραμμα που διαμόρφωσε ο Λένιν για τη λύση του παραδοσιακού «εθνικού ζητήματος» συνεχίζει να αποτελεί μέρος αυτού του νέου στρατηγικού οράματος. Το εν λόγω πρόγραμμα μπορεί να συνοψιστεί σε τρεις ενότητες:
1) Το δικαίωμα των εθνών στην αυτοδιάθεση: Αυτό είναι μια συνέχεια του προηγούμενου δημοκρατικού και τακτικού μέτρου για την ενοποίηση της εργατικής τάξης κάθε χώρας ή περιοχής ή ευρύτερης γεωγραφίας. Αυτό το δικαίωμα παρέχει στα καταπιεσμένα έθνη την εγγύηση ότι το προλεταριάτο αυτού που ήταν προηγουμένως καταπιέζον έθνος, δηλαδή οι Ρώσοι μετά το 1917, οι Σέρβοι μετά το 1944, η εθνικότητα των Χαν μετά το 1949 κ.λπ. δεν σκοπεύει να συνεχίσει την καταπίεση που ασκεί η αστική τάξη ενάντια στα καταπιεσμένα έθνη, έτσι ώστε η ενιαία προσπάθεια του προλεταριάτου του καταπιέζοντος έθνους και των καταπιεζόμενων εθνών και εθνοτήτων να αξίζει τον κόπο να συνεχιστεί και για τα καταπιεζόμενα έθνη στην προσπάθεια να επιτευχθεί ενωμένα μια αταξική κοινωνία.
2) Η ομοσπονδιακή αρχή: Ο Λένιν ήταν, μέχρι το τέλος, ένθερμος οπαδός της οικονομικής ενοποίησης στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο. Γι’ αυτό πριν την επανάσταση ήταν κατά της ομοσπονδοποίησης. Ωστόσο, έχοντας βιώσει τον επίμονο σωβινισμό του καταπιεστικού έθνους ακόμη και στις τάξεις του προλεταριάτου και της πρωτοπορίας του, στράφηκε γρήγορα προς την ομοσπονδοποίηση, ενώ ταυτόχρονα επέμεινε στον οικονομικό συγκεντρωτισμό. Η ομοσπονδιακή αρχή υποστηρίχθηκε επίσης και ενσωματώθηκε στο δικαίωμα στην αυτοδιάθεση.
3) Πραγματική ισότητα μεταξύ των εθνών, πέρα από την τυπική ισότητα: Ο Λένιν επέμενε ότι η επίσημη ισότητα μεταξύ καταπιεστών και καταπιεσμένων εθνών ήταν στην καλύτερη περίπτωση μια μικροαστική προοπτική που, σε τελική ανάλυση, θα βυθιζόταν στο επίπεδο μιας αστικής θέσης, όπως ακριβώς η τυπική ισότητα ενώπιον του νόμου ήταν μια αστική αρχή που μπορούσε να συνυπάρχει με τεράστια κοινωνικοοικονομική ανισότητα μεταξύ των τάξεων. Έτσι, υπερασπίστηκε αυτό που σήμερα αποκαλείται «positive discrimination – θετική διάκριση» (στη Βρετανία) ή «affirmative action – θετική δράση» (ΗΠΑ) υπέρ των καταπιεσμένων εθνών.
II. Στρατηγική και τακτική στην επαναστατική πρακτική
Η στρατηγική που ακολούθησε ο Λένιν στην πρακτική του μέσα στη γη των σοβιέτ, μια στρατηγική που υπερασπίστηκε απέναντι στην αντίσταση από πολύ διαφορετικές πλευρές εντός του Μπολσεβίκικου Κόμματος, αλλά με την πλήρη υποστήριξη του Τρότσκι, ήταν σε πλήρη αρμονία με αυτόν τον προγραμματικό προσανατολισμό.
1) Ειρηνική παραχώρηση σε πέντε έθνη του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης: στη Φινλανδία, στα τρία κράτη της Βαλτικής (Εσθονία, Λιθουανία και Λετονία) και κάπως πιο αμφιλεγόμενα στην Πολωνία χορηγήθηκε ανεξαρτησία ως πρακτικό σημάδι και επιβεβαίωση της δέσμευσης της νέας σοβιετικής κυβέρνησης στο δικαίωμα στην αυτοδιάθεση.
2) Εξαιρετικός σεβασμός προς τις συγκεκριμένες εθνικές και θρησκευτικές ευαισθησίες των λαών της Ανατολής εντός της πρώην τσαρικής αυτοκρατορίας: Αυτό ήταν καθοριστικό για την προσέλκυσή τους στο σοβιετικό καθεστώς, παρά το γεγονός ότι μόνο λίγοι από αυτούς τους λαούς διέθεταν ένα μικρό ποσοστό του σύγχρονου προλεταριάτου στην ταξική δομή τους.
3) Τα θεμέλια της Σοβιετικής Ένωσης σε βάσεις ισότητας: Αυτό σημαίνει ουσιαστικά ίσους όρους για τα μεγάλα έθνη και μια τιμητική αυτόνομη βάση για τα μικρότερα έθνη και κανένα προνόμιο για το κυρίαρχο έθνος της Ρωσίας. Στη διάρκεια που ο Λένιν πάλευε ενάντια σε μια επιδεινούμενη κατάσταση υγείας, ο Στάλιν και αυτοί που σκέφτονταν το ίδιο με αυτόν στο Κομισαριάτο Εθνικών Yποθέσεων ανέπτυξαν ένα σχέδιο για την ενοποίηση των υπαρχουσών σοβιετικών κυβερνήσεων σε διάφορες γωνιές της πρώην τσαρικής Ρωσίας (π.χ. Ρωσία, Ουκρανία, Λευκορωσία, Αρμενία, Γεωργία, Αζερμπαϊτζάν κ.λπ.) με βάση ένα πρόγραμμα που ονομαζόταν «αυτονόμηση». Αυτό σήμαινε ότι όλα τα άλλα έθνη θα προσχωρούσαν στην ήδη δημιουργημένη Ρωσική Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Σοβιετική Δημοκρατία (RSFSR) ως αυτόνομες δημοκρατίες, σε αντίθεση, για παράδειγμα, με την Μπασκιρία ή το Νταγκεστάν, που ήταν μικρότερα έθνη και τα οποία θα θεωρούνταν υπομονάδες της ρωσικής ενδοχώρας. Ο Λένιν πολέμησε με νύχια και με δόντια εναντίον αυτού του σχεδίου αυτονόμησης και προώθησε το δικό του πρόγραμμα για την Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, το οποίο καθιέρωνε την ισότητα μεταξύ των μεγαλύτερων εθνικών ομάδων στη σοβιετική επικράτεια. Είναι σε αυτό το πλαίσιο που ο Λένιν υπαγόρευσε στους γραμματείς του το κείμενο για «Το Ζήτημα των Εθνοτήτων» ή της «αυτονόμησης», γραμμένο εναντίον του Στάλιν και της κουστωδίας του, το πιο δυνατό από τα κείμενά του, με το οποίο υπερασπίζεται την πραγματική ισότητα μεταξύ των εθνών, σε αντίθεση με την τυπική ισότητα, και ως εκ τούτου υποστηρίζοντας τη «θετική διάκριση» υπέρ των πρώην καταπιεσμένων εθνών.
4) “Korenizatsiya”: Όχι μόνον τα μεγάλα έθνη της προηγούμενης τσαρικής Ρωσίας, αλλά και τα μικρότερα έθνη και εθνικότητες της Ρωσίας είχαν το δικαίωμα να κυβερνούν τη δική τους ομοσπονδιακή μονάδα εντός της ομοσπονδιακής δημοκρατίας με την ενεργό συμμετοχή του λαού τους, μαθαίνοντας και χρησιμοποιώντας τη δική τους γλώσσα μαζί με τη ρωσική, την ομοσπονδιακή γλώσσα επικοινωνίας, και κινητοποιώντας τις λαϊκές δυνάμεις τους προκειμένου να δημιουργήσουν μια εθνική αναγέννηση μετά από δεκαετίες, μερικές φορές αιώνες, υποτέλειας υπό το τσαρικό καθεστώς.
Αυτό είναι το στέρεο θεμέλιο πάνω στο οποίο υψώθηκε η εκπληκτική εθνική δομή της Σοβιετικής Ένωσης, που ούτε ο εθνικός κομμουνισμός και ο υφέρπων ρωσικός εθνικισμός που η γραφειοκρατία υποδαύλιζε κατά τη διάρκεια δεκαετιών και δεν μπόρεσε να αναιρέσει εντελώς. Αυτό είναι το προηγούμενο επίσης δεκαετιών επιτυχούς εφαρμογής εθνικής πολιτικής ισότητας σε άλλες πολυεθνικές σοσιαλιστικές χώρες όπως ήταν η Γιουγκοσλαβία.
III. Ο μοναδικός εθνικός χαρακτήρας της ΕΣΣΔ
Το αποτέλεσμα της μονόπλευρης επιμονής του Λένιν στην ελευθερία των εθνών να αποσχιστούν και στη σημασία της πραγματικής ισότητας, πέραν της τυπικής, ήταν η δημιουργία ενός κράτους που δεν έμοιαζε με κανένα άλλο στη σύγχρονη εποχή. Η ΕΣΣΔ ξεχωρίζει ως μοναδική περίπτωση κράτους στα χρονικά της κρατικής οικοδόμησης σε ολόκληρη τη σύγχρονη εποχή.
Ίσως πολλοί από εσάς έχετε παρατηρήσει τη χρήση ενός ασυνήθιστου όρου «κρατική οικοδόμηση» αντί του συνηθισμένου «εθνική οικοδόμηση» που χρησιμοποιείται από επίσημους κύκλους και κύκλους διανοουμένων στις ΗΠΑ. Αυτό προφανώς γίνεται επίτηδες. Διότι, για να θέσουμε το θέμα στην πιο γυμνή του μορφή, ας θέσουμε το εξής ερώτημα: στην εποχή των εθνικών κρατών, σε ποιο έθνος ανήκει αυτό το κράτος; Ποια είναι η απάντηση σε αυτό το ερώτημα; Απόλυτη σιωπή. Δεν εμπλέκεται κανένα έθνος εδώ! Για πρώτη φορά στη σύγχρονη ιστορία, έχουμε ένα κράτος που δεν φέρει στην ονομασία του το όνομα ενός έθνους ή ακόμη και ενός γεωγραφικού χώρου, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. (Ας μην ξεχνάμε, παρεμπιπτόντως, ότι ο όρος «Αμερική» έχει γίνει πραγματικά το όνομα ενός έθνους.) Η ΕΣΣΔ είναι ένα κράτος χωρίς εθνικότητα. Εάν, λοιπόν, όπως πίστευε ο Λένιν, η περίοδος της μετάβασης στον σοσιαλισμό πρέπει να ξεπεραστεί και να αφήσει πίσω της όλες τις εθνικές διαιρέσεις, η ΕΣΣΔ, στη μορφή, αλλά όχι ακόμη στην ουσία, έχει ήδη ξεκινήσει την τροχιά προς αυτή την υπέρβαση, αυτό το aufhebung [διαλεκτική υπέρβαση] των εθνών.
Στον αντίποδα αυτής της μη εθνικής πολιτικής οντότητας βρίσκονται οι ομοσπονδιακές μονάδες, οι αυτόνομες περιοχές και οι αυτόνομες δημοκρατίες και οι σοβιετικές δημοκρατίες της ίδιας κρατικής δομής. Αυτές είναι μονάδες που δίνουν ζωή στις εθνικότητες, τις γλώσσες και τους πολιτισμούς της τσαρικής Ρωσίας που πέθαιναν πριν, οι οποίες, τώρα, βρίσκουν τις καλύτερες συνθήκες για να αναβιώσουν αυτά τα έθνη και εθνικότητες.
Τι είναι αυτή η αντίφαση στην καρδιά της λενινιστικής αντίληψης για το μεταβατικό κράτος; Γιατί ένα μη εθνικό κράτος με υπομονάδες που είναι γεμάτες με ζήλο εθνικής οικοδόμησης και korenizatsiya; Αυτή η αντίφαση είναι διαλεκτική με την καλύτερη έννοια της λέξης. Η εθνική αναβίωση και η πολιτική της korenizatsiya, στο άκρο αντίθετο του ομοσπονδιακού κράτους χωρίς εθνικότητα, είναι στην πραγματικότητα ακριβώς η ενσάρκωση της αρχής της πραγματικής ισότητας σε αντίθεση με την επίσημη ισότητα που υπερασπίζεται ο Λένιν. Για να είναι τα έθνη ίσα όχι μόνο τυπικά αλλά και σε πραγματικούς όρους, αυτό που χρειάζεται, όπως έχουμε ήδη δει, είναι «θετική διάκριση». Λοιπόν, εδώ είναι μια κατάσταση όπου στο ένα μεν έθνος, αυτό που ιστορικά ήταν το καταπιεστικό έθνος, συγκεκριμένα το ρωσικό έθνος, καθηλώνεται, τρόπον τινά, η ανάπτυξή του, ενώ σε όλα τα άλλα δίνεται το πράσινο φως για να προωθήσουν την εθνική τους αναγέννηση και συνειδητοποίηση καθώς και αυτοδιοίκηση. Μπορεί κανείς να σκεφτεί κάποιον καλύτερο τρόπο πάλης όχι για επίσημη, αλλά για πραγματική ισότητα;
IV. Στρατηγικό όραμα για τη διεθνή σκηνή
Μέχρι αυτό το σημείο έχουμε εντοπίσει δύο βασικά σημεία: Πρώτον, η προσέγγιση του Λένιν στις σχέσεις μεταξύ των εθνών στην περίοδο της δικτατορίας του προλεταριάτου απέδωσε ένα εντελώς νέο νόημα σε αυτό το ζήτημα που δεν είχε ξανασυζητηθεί από τους Μαρξιστές (Μέρος Ι παραπάνω). Δεύτερον, αυτή η νέα προοπτική μεταφράστηκε στην επαναστατική πρακτική με πολύ διαφορετικούς τρόπους σε σχέση με την οικοδόμηση του νέου σοβιετικού κράτους (Μέρη II και III). Τώρα θα ολοκληρώσουμε την εικόνα προβάλλοντας την προσέγγιση του Λένιν από το εσωτερικό «ζήτημα των εθνών» εντός της Σοβιετικής Ένωσης στη διεθνή σκηνή. Από πολλές διαφορετικές πτυχές, θα επισημάνουμε τέσσερα σημεία σε αυτόν τον τομέα.
1) Η Κομιντέρν και η διεθνοποίηση του Μπολσεβικισμού για το εθνικό ζήτημα: Η Κομμουνιστική Διεθνής (Κομιντέρν) ήταν το περιβάλλον στο οποίο η επαναστατική οργανωτική και πολιτική προοπτική του Μπολσεβίκικου Κόμματος μεταδόθηκε σταδιακά στα νέα κομμουνιστικά κόμματα σε άλλες χώρες. (Προς το τέλος της ζωής του, ο Λένιν νόμιζε ότι αυτό ήταν υπερβολικό, αλλά για αυτό θα μιλήσουμε μιαν άλλη φορά.) Όσον αφορά το «ζήτημα των εθνών», ο όρος # 8 μεταξύ των «21 προϋποθέσεων» για ένταξη στην Κομμουνιστική Διεθνή είναι υψίστης σημασίας. Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, μέλη της Δεύτερης Διεθνούς, ήταν υποχωρητικά απέναντι στην ιμπεριαλιστική αποικιοκρατία, μερικές πτέρυγες υπερασπίζονταν ακόμη και τον ιμπεριαλισμό με τη δικαιολογία ότι έφερε πολιτισμό και πρόοδο στους «πρωτόγονους» λαούς. Έτσι, ο όρος # 8 έθεσε μια αυστηρή αρχή για τα Κομμουνιστικά Κόμματα των ιμπεριαλιστικών χωρών: ήταν υποχρεωμένα να πολεμήσουν τις ιμπεριαλιστικές πολιτικές του δικού τους κράτους και στρατού και να σταθούν αλληλέγγυα με τα καταπιεσμένα έθνη των αποικιών με πράξεις, όχι μόνο με λόγια.
2) Ενότητα μεταξύ αντιιμπεριαλιστικής χειραφέτησης και σοσιαλιστικής επανάστασης: Η μορφή των καθηκόντων των Κομμουνιστικών Κομμάτων των ιμπεριαλιστικών χωρών είναι αντίστροφη από εκείνο τον προσανατολισμό που πρεσβεύει ο Λένιν για τις αγροτικές χώρες. Στη βάση των επαναστατικών αγώνων στη Μέση Ανατολή και την Κίνα πριν και μετά τον Μεγάλο Πόλεμο, ο Λένιν πίστευε ότι οι αγροτικές χώρες μπορούν να κινηθούν άμεσα προς τη σοβιετοποίηση υπό την ηγεμονία της δικτατορίας του προλεταριάτου που εγκαθιδρύθηκε στη Ρωσία. Παρ’ όλα όσα συνέβησαν αργότερα στη Σοβιετική Ένωση, πράγματι, έτσι προχώρησε η επανάσταση τον 20ό αιώνα.
3) Το στρατηγικό όραμα σχετικά με τη μετάβαση προς μια Παγκόσμια Σοσιαλιστική Δημοκρατία: Το όραμα που κυριαρχεί πάνω από όλες τις άλλες πολιτικές που εφαρμόστηκαν, αλλά δυστυχώς έχει παραμείνει στη σκιά μέχρι τώρα είναι η στρατηγική που επινόησε ο Λένιν για τη μετάβαση από τη δικτατορία του προλεταριάτου σε μία ή περισσότερες χώρες προς μια Παγκόσμια Σοσιαλιστική Δημοκρατία. Ο Λένιν πιθανότατα θα είχε καταδικάσει ως εθνικό κομμουνισμό την εγκαθίδρυση σοσιαλιστικών κυβερνήσεων σε εθνική βάση σε κάθε χώρα που πέτυχε επαναστατική νίκη, τον δρόμο που ακολουθήθηκε καθολικά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το στρατηγικό του όραμα ενσαρκώνεται στις δικαίως περίφημες «Θέσεις για το Εθνικό και το Αποικιακό Ζήτημα», που συνέταξε ο ίδιος, εξετάστηκε δύο φορές στην αρμόδια επιτροπή και ψηφίστηκε σχεδόν ομόφωνα, με τρεις αποχές, από τη γενική συνέλευση του Δεύτερου Συνεδρίου των Κομμουνιστικής Διεθνούς το 1920. Στις θέσεις 6 έως 8, αυτό το ψήφισμα ορίζει την ένωση νέων σοσιαλιστικών κρατών με τη Σοβιετική Ένωση υπό τη μεταβατική μορφή μιας ομοσπονδίας με στόχο, μεταξύ άλλων, «τη δημιουργία μιας ενοποιημένης παγκόσμιας οικονομίας σύμφωνα με ένα κοινό σχέδιο που θα ρυθμίζεται από το προλεταριάτο όλων των εθνών».
4) Η σοβιετοποίηση των αγροτικών χωρών και η ένταξή τους στην ομοσπονδία: Αυτό δεν ισχύει μόνο για χώρες με αναπτυγμένη καπιταλιστική ταξική δομή, αλλά και για τις αγροτικές χώρες. Φυσικά, ο Λένιν προειδοποιεί ότι κάθε περίπτωση πρέπει να αξιολογείται με βάση τα πλεονεκτήματά της, αλλά επιμένει ότι καμία πρώην αποικία δεν μπορεί να ελπίζει ότι θα αναπτυχθεί με τρόπο που θα απελευθερώσει την οικονομία της από τη βασιλεία του ιμπεριαλισμού. Κατηγορεί την ιμπεριαλιστική αστική τάξη επειδή «κάτω από τη μάσκα των πολιτικά ανεξάρτητων κρατών, δημιουργούν κρατικές δομές που εξαρτώνται πλήρως οικονομικά και στρατιωτικά από αυτά». Έτσι, ο στόχος θα πρέπει να είναι «όπου είναι δυνατόν να οργανωθούν οι αγρότες και όλα τα θύματα της εκμετάλλευσης σε σοβιέτ και έτσι να επιτευχθεί όσο το δυνατόν στενότερος δεσμός μεταξύ του δυτικοευρωπαϊκού κομμουνιστικού προλεταριάτου και του επαναστατικού κινήματος των αγροτών στην Ανατολή, στις αποικίες και στις καθυστερημένες χώρες».
Συμπέρασμα
Υπό το πρίσμα των όσων έχουν ήδη ειπωθεί, μπορούμε χωρίς κανένα δισταγμό να συμπεράνουμε ότι το πρόγραμμα και το στρατηγικό όραμα που προώθησε ο Λένιν τα τελευταία χρόνια της ζωής του καθόρισαν έναν δρόμο για τον κομμουνισμό εντελώς διαφορετικό, στην πραγματικότητα εκ διαμέτρου αντίθετο, από αυτόν που ακολούθησαν οι ηγεσίες των κομμουνιστικών κομμάτων που ανέλαβαν την εξουσία στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Το όραμα του Λένιν είναι τελείως διαφορετικό από τις μεταγενέστερες ηγεσίες γιατί είναι διεθνιστικό πέρα ως πέρα.
Τι συμπέρασμα μπορούμε να βγάλουμε για τις μεταγενέστερες ηγεσίες τότε; Δεν πρόκειται να μπω σε μια λεπτομερή ανάλυση του γιατί η εμπειρία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης του 20ού αιώνα απέτυχε τόσο παταγωδώς ούτε θα κρίνω τη μετα-Λενινική ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης ή τις ηγεσίες άλλων χωρών που γνώρισαν επαναστάσεις αργότερα. Το μόνο που θα πω είναι το εξής: είναι στα βράχια του εθνικού κομμουνισμού και του σοσιαλισμού σε μια μόνη χώρα που ο 20ός αιώνας βίωσε το ναυάγιο.
Φανταστείτε για μια στιγμή: Αν ο Στάλιν και ο Μάο, ο Χο Τσι-Μινχ και ο Τίτο και όλοι οι άλλοι ήταν πιστοί μαθητές του Λένιν, θα μπορούσε να είχε δημιουργηθεί μια ενιαία σοσιαλιστική ομοσπονδία στις αρχές της δεκαετίας του ’50, η οποία θα εκτεινόταν από την Κεντρική Ευρώπη στη Δύση ως την Ανατολική Κινεζική Θάλασσα και Κίτρινη Θάλασσα στα ανατολικά και από τον Αρκτικό Ωκεανό στα βόρεια ως τη Μεσόγειο και τον Ειρηνικό Ωκεανό στα νότια. Μπορείτε να φανταστείτε μια ενιαία σοσιαλιστική ομοσπονδία που περιλαμβάνει τη χώρα με τη μεγαλύτερη επικράτεια στη γη (την ΕΣΣΔ) και τη χώρα με τον μεγαλύτερο πληθυσμό στον κόσμο (Κίνα); Τι ευκαιρίες θα είχε δημιουργήσει αυτό σε σχέση με οικονομίες κλίμακας και συνετό και δίκαιο καταμερισμό εργασίας και επιστημονική και τεχνική συνεργασία και πόσο γρήγορος ρυθμός ανάπτυξης συν εκβιομηχάνιση θα είχε επιτευχθεί! Και πόσο ισχυρό, στρατιωτικά, θα είχε γίνει ένα τέτοιο κράτος απέναντι στον ιμπεριαλισμό! Και συν τοις άλλοις, δεδομένου του τι οραματίστηκε ο Λένιν σε σχέση με τη σοβιετοποίηση των αγροτικών κοινωνιών, φανταστείτε επιπλέον, χάριν επιχειρηματολογίας, η Ινδία να προσχωρούσε σε αυτή τη σοσιαλιστική κοινοπολιτεία, ακόμη και μετά την Διχοτόμησή της. Τότε η δεύτερη χώρα με τον μεγαλύτερο πληθυσμό στον κόσμο θα είχε γίνει επίσης μέρος αυτής της ομοσπονδίας και τα όρια του σοσιαλιστικού κοινού πλούτου θα έφταναν και στον Ινδικό Ωκεανό. Η καπιταλιστική παλινόρθωση θα είχε πιθανώς αναβληθεί για πολλές δεκαετίες.
Ο Λένιν, λοιπόν, είναι η εναλλακτική του μέλλοντος, αυτή που δεν έχει ακόμα δοκιμαστεί.