17 Dekabr 2022 günü etibarı ilə İranda inqilabi bir vəziyyət yaradan xalq üsyanının üçüncü ayı tamam oldu. Kürd gənc qadın Jina Mahsa Əmini 13 sentyabr günü, türkcə yayğın olaraq istifadə edilən “Əxlaq polisi” və ya irandakı adı ilə İrşad Polisi tərəfindən nəzarətdə alınmış, 3 gün sonra, yəni 16 Sentyabr günü həyatını itirmişdi.
17 Sentyabr günü İran xalqı zəncirlərindən azad oldu.
İran xalqı bütün ünsürləri, farsı, kürdü, türkü, ərəbi, bəluçu, xüsusilə ən qabaqda qadınları ilə küçələrə, meydanlara axın etdi və “Artıq kifayətdir” dedi. O vaxtdan bu yana İran arı yuvası kimi fəaldır. Artan təzyiqlərdən, soyuqqanlı qətl karakteri daşıyan edamlardan, yaxud rejim tərəfindən edilmiş güzəştlərdən asılı olmayaraq insanlar evlərinə qayıtmırlar.. Çünki xalq rejimin devrilməsini istəyir.
İranda yaşanan proses sadəcə İranın gələcəyinin müəyyən etməyəcək, eyni zamanda bütün Yaxın Şərqin və Şimal Afrika məntəqəsini və Türkiyənin də gələcəyinə təsir edəcək. Xüsusi olaraq Türkiyə bu hadisələrdən böyük məxrəcdə təsirlənəcək. İran və Türkiyə yalnız 500 kilometrlik sərhədi deyil, həmçinin böyük tarixi və mədəni mübadiləni, İslamçılıq və dünyəvilik (sekulyarliq) sahəsində fərqli karakterdə, amma ortaq bir problemi və nəhayət ki, Kürd məsələsini bölüşürlər. İran yaxın şərqdə bir respublikaya “İslam Republikası” adını verən ilk və tək dövlətdir. Bu xüsusiyyəti ilə 1979-cu ildən sonra islamcı hərəkatın yüksəlməsində bütün bu məntəqədə çox əhəmiyyətli təsirə sahib olmuşdur. İndi isə rejim böhran içinə girdiyi üçün bunun əks hərəkət istiqamətində olan təsirləri də böyük olacaq.
İnqiliabçı İşçi Partiyası (Devrimci İşçi Partisi) adından inqilabi yüksəlişə sarı hərəkət edən xalq üsyanının üçüncü ayına görə İran xalqını ləyaqətli və qəhrəmanca mübarizəsi səbəbilə təbrik edirik. Müzəffər inqilabi addım ilə həmrəylik elan edirik. Bu həftə sonu (17-18 dekabr) “Gərçək” qəzetinin internet ünvanı İranın inqilabi üsyanını diqqət mərkəzinə çıxaran bir dosye yayımlayacaq. İran xalqının və qadınının üsyankar ruhunu daşıyan yeni inqilabi mahnının, Türkiyənin başına bəla olmuş istibdadın hər eşitdikdə titrədiği, insanlığın büyük sənətinin misallarını paylaşacağıq.
Dosyemizi mənalı bir addımla, İranlı qadın yoldaşımızın, Bəhnaz Təbrizinin yazısı ilə açırıq.
Səudiyyə Ərəbistan 2019-cu ildə icbari olan hicaba son qoyduqdan sonra İran dünyada hicabın icbari olduğu yeganə ölkə oldu. Bəs necə oldu ki, məcburi örtünmə İran xalqının üstünə bir illət kimi çökdü? Bu yazıda bu prosesi şərh edəcəyik.
Xomeyni 1979-cu il inqilabını qəsbkarlıqla ələ keçirən kimi hicab məsələsini ortaya atdı. Hələ 1979-cu il mart ayının 8-də on minlərlə qadın hicabın mümkün tətbiqinə qarşı küçələrə çıxıb “Biz geriyə dönmək üçün inqilab etməmişik” şüarları səsləndirdilər. Xomeyni isə qadınların əvvəlki kimi işləyə biləcəyini, indi İslama uyğun olaraq örtünməli olduqlarını bildirmişdi. İcbari örtünmə qanuna çevrilməzdən əvvəl dövlət idarələrində düzgün örtünməyən qadın işçilərin iş yerlərinə buraxılmaması təcrübədə özünü göstərməyə başladı. Minlərlə qadın icbari hicabdan imtina etdiyi üçün istefa verdi. Sonrakı güclü aksiyalar zorakılıqla yatırıldı və yüzlərlə insan həbs edildi. 80-ci illərin əvvəllərində islama uyğun hicaba hökumət tərəfindən müəyyən tərif verilmiş və bütün işləyən qadınlardan bu tip örtünmə qaydasına riayət etmək tələb edilmişdi. 1983-cü ildə məclisdə qanun qəbul edildi və hicabsız qadınlara 1 aydan 10 aya qədər həbs və 74 şallaq cəzası verilməsi qərarı alındı.
Bu qaranlıq dövr ziyalıların haradasa məhvinə, siyasi hərc-mərcliyə, müxaliflərin kütləvi ölkəni tərk etməsinə, hicabın icbariliyinə qarşı iğtişaşların dayanmasına səbəb oldu. 80-ci illərdə İslam Respublikasının qəbul etdiyi rəsmi hicab üslubu formalaşdı və o vaxtdan bəri çadralı və çadrasız qadınlar cəmiyyətin iki fərqli təbəqəsinin nümayəndəsinə çevrildilər. “Qara çadra” yeni örtünmə tərzi kimi teokratiyanın simboluna çevrildi və orta məktəblərdən başlayaraq qadınlar ictimai yerlərdə örtünməli oldular. Bu cür geyim qaydaları, əlbəttə ki, təkcə qadınlar üçün deyildi. Kişilərin də ictimai yerlərdə qısaqol paltar, cins şalvar və ya şalvarək geyinmək hüququ əlindən aldı. Əməli fəaliyyətdə yüksək vəzifəli dövlət məmurlarının saqqal saxlaması demək olar ki, məcburi hala gəldi. Cümə namazına qatılmaq, dövlətin təşkil etdiyi mitinqlərədə də iştirak etmək məmurlar üçün bir borc oldu. Hər bir dövlət idarəsinə, universitetə, məktəbə xüsusi “hərasət” bölməsi nəzarət edirdi. Bu hərasət bölmələri sonradan birləşərək “milli hərasət təşkilatı” adı altında fəaliyyətə başladı. Bu hərasət bölmələri ölkənin təhlükəsizliyindən çox geyim formaları, namaz qılıb-qılınmaması, saqqalların nə qədər uzanması, toyda rəqs edib-edilməməsi kimi məsələlərlə məşğul olub, xəbərdarlıq verib, lazım gəldiyi zaman işdən uzaqlaşdırılmağa qədər çatan cəzalar verirdi.
Göründüyü kimi, icbari hicab və kişi geyimində müvafiq qaydalar əslində dini qaydalara dair həssaslıqdan irəli gəlməmişdir. İslam Respublikasının cəmiyyət üzərində hökmranlığının davamlılığının təminatı kimi həyata keçirilmişdi. Yəni, əslində molla istibdadını yaşatmaq üçün bir mexanizmi idi. Rejimin nə vaxt qadınlar mübarizəyə qalxarsa, ən sərt formada hücum etməsinin səbəbi məhz burada yatırdı.
Yumşalma
90-cı illərin sonlarından icbari hicab qadağasının icrası öhdəliyi rayonların ən kiçik inzibati vahidi olan bələdiyyələrin ixtiyarına buraxıldı. Belə ki, bir çox şəhərlərdə işçilər və tələbələr üçün icbari örtük (çadra) ləğv edildi. Bundan başqa, məktəblərdə rəng kodları da götürüldü. 2000-ci illərə qədər qara, qəhvəyi və boz rəngdən başqa paltar geyinmək olmazdı (o cümlədən hicab); lakin sonrakı nəsillər məktəbə çəhrayı, qırmızı və yaşıl formada getməyə başladılar.
İnternet və peyk texnologiyası kimi yeni geniş yayılmış vasitələr fərqli nəslin yetişdirilməsində çox təsirli oldu. İran cəmiyyəti bir vaxtlar uğrunda mübarizə apardığı, lakin repressiya və İraqla səkkiz illik müharibə səbəbindən sonradan unutduğu anlayışları xatırlamağa başladı. Təbii ki, bu dəyişiklik bütün bölgələrdə eyni sürətlə baş vermədi. Məsələn, Tehranın şimalında (nisbətən varlı bölgə) geyinilən qiyafələr ilə Tehranın cənubunda (daha kasıb ərazi) çölə çıxmaq qeyri-mümkün olardı. Eynilə, Tehranda dövlət qulluqçuları saqqalsız ola bilsələr də, daha kiçik bir rayonda hələ də təzyiq altında qalırdılar. Yeni iş yeri üçün müraciətlərdə və ya dövlət universitetlərinə qəbulla bağlı “təhlükəsizlik sorğuları” (dini davranışa uyğunluğun ölçülməsi) əsasən ortadan qalxmışdı.
Bu yeni nəsil 78-ci ildən sonrakı qorxu dövrünün, edamların, “mədəni inqilab” adı altında törədilən qətllərin təsirinə dairəsinə düşmədiyi üçün daha cəsarətli idilər. Sosial media mürtəcelikdən uzaqlaşmaq üçün bir mühit yaradırdı: hicabsız virtual cəmiyyət. Kişi-qadın münasibətləri əvvəlkindən çox daha sərbəst inkişaf edirdi, kişi və qadının sevgili olmadan da dostluq etməsi mümkün idi (internetin yaratdığı şərait ilə sosial dostluqlar davam etdirilə bilərdi). Bu yeni nəsil ailələrinə də təsir göstərərək onları da dəyişdirirdi.
İslam Respublikasının etirafı
Bir neçə il əvvəl İran Mədəniyyət Nazirliyinin açıqladığı statistikaya əsasən, İran xalqının 70%-i icbari hicaba qarşı idi. Yəni bu gün yüzdə yetmişin üsyanı ilə qarşı-qarşıyayıq! Qalan otuz faizin beş faizi isə icbari hicaba qarşı çıxanlara getdikcə daha da çox yaxınlaşır. Dini istibdad nəinki bir çox dindarların inancını qırır, həm də dinin nəsildən-nəslə ötürülə biləcəyinə inamı zəiflədir. Buna görə də din zamanla dəyişə bilən bir mədəniyyət elementi kimi görünməyə başlayır. Üç aydır ki küçələrdə mübarizə aparan gənclər bu gün dövlətin tətbiq etdiyi monotip dinə qarşıdırlar. Onlar rejimin istifadə etdiyi dini simvollara reaksiya verirlər, çünki bu simvollar onlara İslamdan çox İslam Respublikasını xatırladır. İndi “mollalar” müqəddəs və hörmətli dindar olmaqdan çıxıb rejimin simvolu kimi düşmənə çevrilirlər (unutmayaq ki, bu rejim də müxalif mollaları susdurur, ona görə də bütün mollaların eyni fikirdə olduğunu demək olmaz)
İcbari hicabın məqsədləri üçün İslam dini ilə dünyavi bir iqtidar və zülm aparatı olan İslam Respublikası arasında dilə gətirdiyimiz fərqlər, bu gün də davam edən mübarizə içərisində öz təsdiqini tapır. Etirazlar vaxtı başını açan, bunu istibdada qarşı mübarizənin simvolu elan edən, hətta gündəlik məişət həyatında başı açıq gəzən gənc qadınlardan savayı hələ də hicab geyən, adətən müəyyən bir yaşa çatmış qadınlar da qəhrəmancasına mübarizə aparır. Məsələn, işgəncə ilə öldürülən fəhlə blogerin anası hicablı Gövhər Eşqi etirazlara dəstək olmaq üçün kameralar qabağında çadrasını çıxardı. Qayğıdan və ya nümayişlərdə başqa səbəblərdən iştirak etməyən yaşlı nəsildən olan qadınlar isə qızlarının arxasında durur və onlara dəstək olurlar. Bu, İranda insanların İslam dini ilə mübarizə aparmadığını açıq şəkildə göstərir. Dini ağalıq vasitəsi, sinfi hökmranlıq ideologiyası kimi istifadə edən molla istibdadına, yəni dövlət aparatına qarşı mübarizə aparılır.
Bu, İranda dünyəvi olan ilə dini olanın yenidən ayrıldığı andır. Dinin və dövlətin öz sferalarına qayıtdığı məqamdır. Fəhlə sinfinin və zəhmətkeşlərin maraqları buradadır. Bu mübarizədən proletar dünyəviliyinə nail olmaq İran kimi ölkələrdə fəhlə sinfinin avanqardının əsas vəzifələrindən biridir.
İranlı qadınlar bu gün “çadralı, hicabsız, inqilaba doğru hərəkət edək” şüarları ilə küçələrdədir və bu qiyamlar əslində 40 ildir sistemli şəkildə qadınlara, fəhlə sinfinə, sünni azlıqlara və qeyri-fars xalqlara hücum edən zülmə qarşıdır.