[Το Σάββατο 28 Ιουνίου, στα πλαίσια του Bazaar των εκδόσεων «Άγρα» στη δημοτική αγορά Κυψέλης, έγινε παρουσίαση του νεοεκδοθέντος βιβλίου του VICTOR KLEMPERER Η γλώσσα του Τρίτου Ράιχ – Σημειώσεις ενός φιλολόγου. Το βιβλίο παρουσίασαν οι Γιάννης Παπαθεοδώρου, καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας Πανεπιστημίου Πατρών και ο Σάββας Μιχαήλ, συγγραφέας και γραμματέας του Εργατικού Επαναστατικού Κόμματος. Η μεταφράστρια του βιβλίου Μαργαρίτα Ζαχαριάδου λόγω ασθένειας δεν μπόρεσε να παραβρεθεί, όμως ο εκδότης Σταύρος Πετσόπουλος εξέφρασε τις ευχαριστίες του για το σπουδαίο κατόρθωμά της – τη μετάφραση ενός δύσκολου βιβλίου από τα γερμανικά. Παρά τις συνθήκες καύσωνα ένα σημαντικό ακροατήριο παρακολούθησε τις ομιλίες και αρκετοί πήραν μέρος στη συζήτηση. Παρακάτω δημοσιεύουμε το κείμενο πάνω στο οποίο βασίστηκε η ομιλία του Σάββα Μιχαήλ.] Ομιλία στη συζήτηση για το βιβλίο του Victor Klemperer Η Γλώσσα του Τρίτου Ράιχ [Lingua Tertii Imperii]– Το Σημειωματάριο ενός φιλολόγου (Άγρα 2025) Δημοτική Αγορά Κυψέλης, 28 Ιουνίου 2025
Η γλώσσα αποκαλύπτει
Η γλώσσα αποκαλύπτει τα πάντα γράφει ο Γερμανοεβραίος διανοητής Victor Klemperer, παραδίδοντας στην ανθρωπότητα το πολύτιμο Σημειωματάριο του φιλολόγου για την Lingua Tertii Imperii – την Γλώσσα του Τρίτου Ράιχ. Δωρίζει στο ανθρώπινο γένος που δεν έπαψε να κινδυνεύει, το έργο που έγραψε μέσα στη νύχτα, στα χρόνια της άκρας δυστυχίας και ταπείνωσης. Καρπόμιαςζωής που σκοινοβατούσε πάνω στη χιτλερική άβυσσο του θανάτου, κινδυνεύοντας ο ίδιος, κάθε στιγμή, να πέσει στην γέεννα του πυρός. Το “κοντάρι της ισορροπίας” του σχοινοβάτη, όπως το ονόμασε, η καταγραφή και διείσδυση στη “γλώσσα του νικητή”, ήταν άρνηση αποδοχής της ήττας και πράξη ανυπότακτης αντίστασης.
Το βιβλίο του Κλέμπερερ είναι αναντικατάστατο: δίνει ένα σπάνιο οδηγό, το αριάδνειο νήμα για να μη χαθείς στον ζοφερό λαβύρινθο του Ναζισμού, καθώς τούτος διακλαδώνεται σε αναρίθμητες στοές ποικιλόμορφων φασισμών, σε μια εφιαλτική Δυστοπία, όπου ο τερατώδης Μινώταυρος συνεχίζει και τώρα ακόμη να καραδοκεί τα θύματα.
Μέσα στον ορυμαγδό των ψευδολογιών, ο φιλόλογος Κλέμπερερ επιμένει: “Κάθε τόσο αναφέρουμε το ρητό του Ταλλεϋράνδου, ότι η γλώσσα υπάρχει μόνο και μόνο για να καλύπτει αυτά που σκέφτεται ο διπλωμάτης (ή οποιοδήποτε άλλο πονηρό και ύπουλο άτομο). Στην πραγματικότητα, όμως, ισχύει το ακριβώς αντίθετο. Η γλώσσα αποκαλύπτει τα πάντα -ό,τι κι αν είναι αποφασισμένοι να κρύψουν οι άνθρωποι, είτε από τους άλλους είτε από τον εαυτό τους, ακόμα και τα πράγματα που δεν συνειδητοποιούν”. 1
Η γλώσσα δεν εξαντλείται απλώς σε μια συμβολική τάξη ούτε υποκαθιστά την αντικειμενική πραγματικότητα. “Η γλώσσα φέρνει τα πράγματα στην επιφάνεια, τα αποκαλύπτει”.2
Για να καταφέρεις, όμως, να κάνεις την γλώσσα και μάλιστα την γλώσσα του νικητή, να αποκαλύψει τα πάντα, πρέπει, όπως κι ο Κλέμπερερ, να μην αποδεχτείς την ήττα σαν οριστική ούτε να υποταχτείς στην νίκη των Κυρίαρχων, να μην συνθηκολογήσεις αμαχητί. Να τηρήσεις ακλόνητη μια στάση ζωής όπου θα είσαι έτοιμος να διακινδυνεύσεις τα πάντα, κρατώντας, σύμφωνα και με τον Διονύσιο Σολωμό, πάντα ανοιχτά πάντα άγρυπνα τα μάτια της ψυχής σου. Χωρίς να εγκαταλείψεις ούτε στιγμή την κριτική σκέψη, ενάντια στην κυρίαρχη σύγχυση. Να μένεις σταθερός στην υπεράσπιση του Λόγου, ενάντια στην Καταστροφή. Να ακολουθείς πιστά την μέθοδο ανακάλυψης της αλήθειας κι αποκάλυψης της κάθε συγκάλυψης, κάθε στημένης παγίδας του εχθρού. Κι οι παγίδες των Κυρίαρχων δεν έπαψαν να έχουν προνομιακό πεδίο την γλώσσα.
Ο Κλέμπερερ δεν διαπιστώνει μόνο, προειδοποιεί: “ …δεν πρέπει να εξαλειφθούν μόνο οι ναζιστικές πρακτικές αλλά και η ναζιστική νοοτροπία, ο ναζιστικός τρόπος σκέψης και το έδαφος στο οποίο αυτή ευδοκιμεί. Πρέπει να εξαλειφθεί η γλώσσα του ναζισμού” 3
Στις μέρες μας, βλέπουμε να γίνεται το αντίθετο στον γραπτό και προφορικό λόγο δημίων και θυμάτων και σε όλο το πολιτικό φάσμα: μια επίμονη προσπάθεια να εξαλειφθεί η λέξη “ναζισμός” ή και “φασισμός” από την γλώσσα. Αντικαθίστανται συχνά, συνειδητά ή ασυνείδητα, πονηρά ή αθώα, με λέξεις όπως “λαϊκισμός” (που πέρα από τον θολό, μη επιστημονικό της χαρακτήρα, βολεύει την αντιδραστική αστική θεωρία των “δύο άκρων”) ή αορίστως “άκρα Δεξιά”, με τάχα εκσυγχρονιστικούς νεολογισμούς όπως Alt-Right ή, συγκαταβατικά, με τον όρο “μετα-φασισμό”, post-fascism, με το μετά- να κρατάει απόσταση ασφαλείας απομακρύνοντας στο παρελθόν τον υπαρκτό φασισμό και προπαντός το Ναζισμό…
Αυτό που συμβαίνει αλλά συγκαλύπτεται στη γλώσσα που σήμερα λέγεται και γράφεται, αποκαλύπτεται στις σελίδες του Σημειωματάριου του φιλολόγου: ανατριχιάζεις με λέξεις, “από κάτι εκφράσεις”4, όπως γράφει σαν επίλογο ο Κλέμπερερ, της Γλώσσας του Τρίτου Ράιχ που συχνά ακούγονται στον 21ο αιώνα, από θύματα και δημίους.
Λόγου χάριν, δεν ακούσατε ποτέ (και μάλιστα σε καιρούς διακοπών!) την χαρακτηριστική, “θεμελιωδώς εκμηχανιστική” έκφραση του Γκαίμπελς “επαναφορτίστηκα με ενέργεια”5, “επαναφόρτισα τις μπαταρίες μου”;
Ή, μήπως δεν επανέρχεται σήμερα η ναζιστική ονομασία “Φρούριο – Ευρώπη” (Festung Europa)6που παραπέμπει πια στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την πολιτική ρατσιστικής απόκρουσης, εγκλεισμού ή και εξάλειψης των απελπισμένων μεταναστών και προσφύγων στο υγρό νεκροταφείο της Μεσογείου, στη Λαμπεντούζα, στο Αιγαίο ή την Πύλο;
Δεν πρόκειται για ακίνδυνες λέξεις – απολιθώματα του παρελθόντος. Είναι λέξεις δηλητηριώδεις που βρίσκουν γόνιμα εδάφη του παρόντος να φυτρώσουν ξανά. Προπαντός σε συνθήκες κρίσης και απότομες στροφές των καιρών – σε Zeitenwende, σύμφωνα με την περιβόητη έκφραση του τότε Γερμανού καγκελάριου το 2022, όταν ξέσπασε ο πόλεμος στην Ουκρανία, στην καρδιά της Ευρώπης. Μερικές θανάσιμες λέξεις θυμίζουν ραδιενεργά μανιτάρια…
Δεν έχουμε να κάνουμε ακόμη σήμερα με μια “γλώσσα του νικητή”. Η γλώσσα, όμως παραμένει κρίσιμο πεδίο μάχης για την κυριαρχία ανάμεσα στους Κυρίαρχους και τους καταπιεσμένους σε μια κλονισμένη εκ θεμελίων κοινωνία, στην εποχή των κινδύνων και της διακύβευσης των πάντων.
Γράφει, μετά λόγου γνώσεως, ο Κλέμπερερ ότι “μπορούμε να μιλήσουμε για μια εποχή μέσω της γλώσσας ”. Μόνο που η εποχή δεν περιορίζεται στην περίοδο των χρόνων 1933 – 45. Αρχίζει πριν από αυτήν, διασχίζει τον 20ό αιώνα και συνεχίζεται στους καιρούς μας. Είναι η δική μας μεταβατική εποχή όπου η ίδια η μετάβαση βρίσκεται σε παρατεταμένη κρίση. Ο 20ός αιώνας δεν ήταν ούτε “σύντομος”, όπως το ονόμασε ο Hobsbawm, ούτε και “μακρύς”, σύμφωνα με τον Arrighi. Από μιαν άποψη, δεν έχει τελειώσει. Οι πληγές του παραμένουν ανοιχτές. Αλλά και το ιστορικό διακύβευμα που έθεσε, και το οποίο διατύπωσε πρώτη η Rosa Luxemburg με το δίλημμα Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα, δεν έχει ακόμα κριθεί τελεσίδικα.
Το Μέγιστον Μάθημα
Ο Βίκτωρ Κλέμπερερ θεωρεί ότι το έργο του δεν υπηρετεί μόνον ένα σκοπό επιστημονικό αλλά και αυτό που σεμνά ονομάζει σκοπό “παιδαγωγικό”, για την εκρίζωση του φασισμού, μια και διαπιστώνει με διαρκή ανησυχία ότι “η Γλώσσα του Τρίτου Ράιχ επιβιώνει” 7
Στην αντιφασιστική αυτή “παιδαγωγική” της χειραφέτησης, το μέγιστο μάθημα είναι η αποφυγή τού φορμαλιστικού προσδιορισμού του φασισμού, η μετατροπή του σε αφηρημένο ιδεότυπο που επιτάσσει ένα κατάλογο από τυπικά εξωτερικά γνωρίσματα, κοινά με ορισμένες που ξεχώρισαν μέσα από τις ποικίλες, έτσι κι αλλιώς, μορφές που πήρε στον μεσοπόλεμο.
Ο Κλέμπερερ, μελετώντας προσεκτικά την γλώσσα του Τρίτου Ράιχ, αποκαλύπτει τον ίδιο τον αποκρουστικό κεντρικό πυρήνα που κινεί, εκδηλώνεται και επιβάλει τις μορφές του φασισμού: την αναγκαστική συρρίκνωση του ανθρώπινου μέσα στον άνθρωπο, την υποχρεωτική στους πάντες “έκφραση μόνο μιας πτυχής της ανθρώπινης ύπαρξης”8 μέχρι την εξαφάνισή της στο μη ανθρώπινο και το απάνθρωπο.
Εδώ συναντιέται ο Βίκτορ Κλέμπερερ στην βασική διαπίστωση που κάνει το 1934 στο πρώιμο, έγκαιρο και καίριο κείμενό του Κάποιοι στοχασμοί πάνω στη φιλοσοφία του χιτλερισμού, ο Emmanuel Levinas: “Αυτό που διακυβεύεται δεν είναι το ένα ή το άλλο δόγμα περί δημοκρατίας, κοινοβουλευτισμού, δικτατορικού καθεστώτος ή θρησκευτικής πολιτικής. Είναι το ίδιο το ανθρώπινο μέσα στον άνθρωπο.”9
Αυτή την διαδικασία απανθρωποποίησης και κυριαρχίας υποβάλει κι επιβάλλει στα μύχια της ανθρώπινης ύπαρξης η Lingua Tertii Imperiii. “[Η] γλώσσα δεν είναι μόνον ό,τι γράφει και σκέφτεται για μένα. Όσο πιο εύκολα, όσο πιο ασύνειδα αφήνομαι επάνω της, η γλώσσα μπορεί να κουμαντάρει το συναίσθημά μου, να καθοδηγεί ολόκληρη την ψυχική μου ύπαρξη”.10
Kύριες κι αλληλένδετες μορφές επιβολής ελέγχου της ανθρώπινης ύπαρξης, που αποκαλύπτει ο Κλέμπερερ στην Γλώσσα του Τρίτου Ράιχ και απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή και μελέτη, προπαντός σήμερα, είναι: η εσκεμμένη ρηχότητα του λόγου κι η επαναληπτική χρήση κλισέ· ο αντισημιτισμός κι ο κάθε είδους ρατσισμός· ο στρεβλός ρομαντισμός kitsch που πνίγει την σκέψη και την βούληση στο θολό συναίσθημα· ο εθνικοσοσιαλισμός σαν παγανιστική λατρεία και ψευδομεσσιανική θρησκεία του Führer-Σωτήρα με την εκπόρνευση της γλώσσας των Ευαγγελίων· το κράμα πλαστής αρχαϊκής μυθολογίας και υπερμοντέρνου τεχνολογικού φετιχισμού· συνοπτικά, με τα λόγια του ίδιου του Κλέμπερερ, “ο ετοιμόρροπος διανοουμενισμός και η μπουνταλάδικη ηλιθιότητα”11 σε άρρηκτο συνδυασμό.
Η ρηχότητα της γλώσσας και η ρηχότητα του Κακού
Αναμφίβολα, το μεγάλο πνευματικό, ηθικό και πολιτικό κατόρθωμα του Βίκτορ Κλέμπερερ είναι η ανάδειξη της στρατηγικής θέσης της ίδιας της γλώσσας στο Kampfplatz, στο πεδίο μάχης της εποχής, μέσα στις συνθήκες της μάχης και κάτω από τους δυσμενέστερους όρους. Αποκαλύπτει την συνήθως κρυμμένη ή υποβαθμισμένη στρατηγική σημασία του ρόλου της γλώσσας, και την τεκμηριώνει με την μακρόχρονη, συστηματική, λεπτομερειακή φιλολογική μελέτη του ναζιστικού ιδιολέκτου, με διαρκώς εξελισσόμενο αναστοχασμό των ευρημάτων, ενώ την ίδια στιγμή, ζει φρικτά εν σκιά θανάτου, ως Εβραίος εγκλωβισμένος στη χιτλερική Γερμανία.
“Ο ναζισμός”, γράφει, “εισχώρησε στη σάρκα και το αίμα του πλήθους μέσα από την επανάληψη, εκατομμύρια φορές, συγκεκριμένων λέξεων, μέσα από εκφράσεις, από διατυπώσεις φράσεων που επιβλήθηκαν και που εν συνεχεία ο κόσμος υιοθέτησε μηχανικά, ασυναίσθητα”.12
Κι ακόμα: “Το Τρίτο Ράιχ επινόησε ελάχιστες λέξεις για τη γλώσσα του – πιθανότατα μάλιστα καμία απολύτως. Σε πολλές περιπτώσεις η γλώσσα του ναζισμού ανάγεται σε ξένες επιρροές και κατά τα άλλα οικειοποιείται τα υπόλοιπα από τα προ του Χίτλερ γερμανικά. Όμως μεταβάλλει την αξία των λέξεων και τη συχνότητα εμφάνισής τους, μετατρέπει σε κοινό κτήμα ό,τι ήταν μέχρι πρότινος ιδιοκτησία ενός ατόμου ή μιας μικρής ομάδας, απαλλοτριώνει για λογαριασμό του κόμματος ό,τι παλιότερο ανήκε σε όλους, και στο μεταξύ διαποτίζει λέξεις και ομάδες λέξεων και τη δομή προτάσεων με το δηλητήριό του· βάζοντας τη γλώσσα να υπηρετεί το φρικτό του σύστημα, αποκτά ταυτόχρονα το πιο ισχυρό, το πιο δημόσιο και το πιο υπόγειο μέσο διαφήμισης.”13
Αυτή είναι: “Η γλώσσα του νικητή… δεν τη μιλάς ποτέ ατιμωρητί· την ανασαίνεις και σύμφωνα μ’ αυτή ζεις.”14 Μιλάς μια γλώσσα φτωχή που συρρικνώνεται μαζί με την ύπαρξή σου κι ανασαίνεις ολοένα λιγότερο αέρα, ζεις κυνηγημένος, ταπεινωμένος, αποκλεισμένος έγκλειστος – μέχρι ο “νικητής” να σε εξοντώσει.
“To θεμελιώδες χαρακτηριστικό” της γλώσσας του Ναζισμού, γράφει ο Κλέμπερερ είναι η πενία της: “Η Γλώσσα του Τρίτου Ράιχ είναι πάμφτωχη. Η φτώχεια της είναι θεμελιώδης· είναι σαν να έχει δώσει όρκο πενίας”.15 Κι έτσι, “κυριαρχούσε, παντοδύναμη όσο και πάμφτωχη – ή μάλλον παντοδύναμη ακριβώς χάρη στη πενία της”.16 Με κυρίαρχη “την εγγενή και θεμελιώδη λεξιλογική πενία”17, την πτώχευση της γλώσσας, προωθούσε την πτώχευση της ανθρώπινης ύπαρξης, την ρίκνωσή της σε μία “φυλετική” πτυχή και τον έλεγχο της ίδιας τής εσωτερικής ζωής της. Η γλώσσα εργαλειοποιείται. Υποβιβάζεται σε εργαλείο επικοινωνίας και μόνο, μετάδοσης μηνυμάτων κι εντολών. Γίνεται μηχανική μαζί με την διαδικασία εκμηχάνισης της κοινωνίας του Τρίτου Ράιχ. “Κουρδίζεται” (aufziechen) σαν άψυχο εργαλείο επικοινωνίας “για μια μηχανική ενέργεια που ασκείται πάνω σε ένα άψυχο αντικείμενο, το οποίο δεν προβάλλει καμιά αντίσταση”.18
Η προβληματική του Κλέμπερερ για την πτώχευση και εργαλειοποίηση της γλώσσας στα χρόνια της μεγάλης δυστυχίας έρχεται να διασταυρωθεί με τις εντατικές φιλοσοφικές αναζητήσεις για την γλώσσα, στις οποίες προχωράει η γερμανόφωνη εβραϊκή διανόηση στην Mitteleuropa, πριν την εξολόθρευση από το Ναζισμό.
Δεν είναι τυχαίο ότι παρ’ όλες τις επιφυλάξεις του για την θρησκευτικότητα του Franz Rosenzweig, ο Κλέμπερερ διαλέγει τελικά μια καίρια φράση του Ρόζεντσβάιχ να βάλει προμετωπίδα στο δικό του magnum opus: Η γλώσσα είναι παραπάνω κι απ’ το αίμα19 – Sprache ist mehr als Blut.20
Η έκπτωση κι η πτώχευση της γλώσσας, πάλι, στην οποία εστιάζει ο Γερμανοεβραίος φιλόλογος, έρχεται, μέσα από τον δικό του ανεξάρτητο δρόμο, από άλλη αφετηρία κι άλλα μεθοδολογικά κριτήρια, να συναντηθεί απροσδόκητα με “την αληθινή Πτώση του πνεύματος της γλώσσας”, την “αποσύνθεση του ευλογημένου Αδαμικού πνεύματος της γλώσσας”, για τις οποίες μιλάει, το 1916, μέσα στην εφιαλτική πυρκαγιά του Μεγάλου Πολέμου, ο Walter Benjamin, στο νεανικό του κείμενο Για την Γλώσσα καθαυτή και την Γλώσσα του Ανθρώπου.21
Η συνάντηση των ανόμοιων στοχαστών βρίσκεται στην κοινή εναντίωση στην εργαλειοποίηση της γλώσσας.
Ο Μπένγιαμιν καταφεύγει στην βιβλική αφήγηση της Γενέσεως για να δείξει ότι η γλώσσα τού ανθρώπου, στην πρωταρχική της καθολικότητα κι ένταση, ολοκληρώνει την Δημιουργία, δίνοντας όνομα και νόημα στα πλάσματα. Με την έκ-πτωσή της σε εργαλείο επικοινωνίας γίνεται“παρωδία” του δημιουργικού λόγου και της θεϊκής λέξης Γεννηθήτω – εβραϊστί Γι έ22. Παραπέμποντας στον Kierkegaard, ο Μπένγιαμιν λέει ότι η γλώσσα αποσυντίθεται σε “φλυαρία”,23 θορυβώδη και χωρίς νόημα.
Πόσο απέχουν η παρωδία του λόγου του Θεού Δημιουργού και Σωτήρα από τα ουρλιαχτά τού Φύρερ και η χωρίς νόημα φλυαρία στις θορυβώδεις Βαλπούργειες Νύχτες των Ναζί;
Αργότερα, στην μαρξιστική του περίοδο, ο Μπένγιαμιν γράφει το 1934 μια έκθεση για τις εξελίξεις στην Κοινωνιογλωσσολογία που καταλήγει σκόπιμα στην αφετηρία της δικής του θεωρίας για την γλώσσα. Σε ιστορικοϋλιστική βάση πλέον, αντιτίθεται, όπως το 1916, στην εργαλειοποίηση της γλώσσας, παραθέτοντας την “παλιά αλήθεια” όπως την διατυπώνει “ακόμα πιο εντυπωσιακά” ο ψυχολόγος της γλώσσας Kurt Goldstein: “Από τη στιγμή που ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τη γλώσσα για να χτίσει μια ζωντανή σχέση με τον ίδιο του τον εαυτό ή τους ομοίους του, η γλώσσα δεν είναι πια εργαλείο, δεν είναι πια μέσον, αλλά μια εκδήλωση, μια αποκάλυψη της εσωτερικής μας ύπαρξης και του ψυχικού δεσμού που μας ενώνει με εμάς τους ίδιους και τους ομοίους μας”.24
Η εργαλειοποιημένη γλώσσα, στο πάμπτωχο ιδιόλεκτο του Τρίτου Ράιχ, δεν πέφτει σε κάποιο βάθος. Αντίθετα πατάει και κολλάει στην ρηχότητα. Μ’ αυτόν τον τρόπο η ρηχότητα της γλώσσας του Τρίτου Ράιχ γίνεται εργαλείο για την ρηχότητα του ναζιστικού Κακού, της Σοά, της εξολόθρευσης των Εβραίων και λοιπών κατά τον Χίτλερ “υπανθρώπων|”.
H λέξη “ρηχότητα” τόση διαμάχη ξεσήκωσε με τα κείμενα της Hannah Arendt για την δίκη του Άϊχμαν και την Banality of Evil… Η συνήθης απόδοση σαν “Κοινοτοπία του Κακού” είναι ατυχής. Σωστά και τεκμηριωμένα, με διευκρινίσεις της ίδιας της Άρεντ και την αλληλογραφία της με τον δάσκαλό της φιλόσοφο Karl Jaspers, ο Παναγιώτης Τσιαμούρας, στην εισαγωγή, μετάφραση και σημειώσεις της περίφημης αλληλογραφίας μεταξύ Gershom Scholem και Hannah Arendt, αποδίδει το “Banality” ως Ρηχότητα.25
Όπως έγραψε ο Γιάσπερς στην Άρεντ οι φρικαλεότητες του ναζισμού που ξεπερνούν το νου τού ανθρώπου αποτελούν ένα Κακό απαίσιο και “ρηχό”. Σ’ αυτήν την απάνθρωπη ρηχότητα, την Banalität, κανένα “σατανικό μεγαλείο” δεν πρέπει να αποδοθεί, να χαριστεί.26
Κανένα μεγαλείο στους θαλάμους αερίων. Δεν έχουν ανάγκη από τον Δάντη. Μόνον από Zyklon B. Στο Inferno του Άουσβιτς υπάρχει μόνο το αθεράπευτο, ανοικτό τραύμα που καμιά άρνηση και κανένα άλλοθι δεν μπορεί να καλύψει.
Εκεί πλανιέται ακόμα το ερώτημα του Primo Levi Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος.
Limpieza de sangre
Le mort saisit le vif, το νεκρό αρπάζει το ζωντανό και το κεφάλαιο-βαμπίρ, όπως το ονόμαζε ο Μαρξ, η νεκρή εργασία, απομυζά την ζωντανή. Οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων αναποδογυρίζουν σε σχέσεις πραγμάτων. Σ’ αυτήν την υλική-ιστορική βάση της διαδικασίας της κοινωνικής ζωής ο ρατσισμός και οι γενοκτονίες συνοδεύουν και σημαδεύουν την αστική νεωτερικότητα, από το λυκαυγές μέχρι το λυκόφως του καπιταλισμού, από τα Estatudos de limpieza de sangre, τους ιεροεξεταστικούς “κανόνες καθαρότητας του αίματος” που σημαδεύουν την στροφή από την θρησκευτική ιουδαιοφοβία στον φυλετικό αντισημιτισμό ως τους ναζιστικούς νόμους της Νυρεμβέργης προπομπό της “Τελικής Λύσης” και του Άουσβιτς.
Ο Πρίμο Λέβι, ο μεγάλος Εβραίος συγγραφέας κι επιζών του Άουσβιτς, προειδοποίησε ότι το γεγονός ότι το μέχρι τότε αδιανόητο συνέβηκε, σημαίνει ότι μπορεί να ξανασυμβεί. Κι έτσι, στο πρώτο τέταρτο του λεγόμενου 21ου αιώνα η ανθρωπότητα βλέπει ξανά μπροστά στα μάτια της να συνεχίζεται η γενοκτονία των Παλαιστινίων στη Γάζα και μάλιστα στο βεβηλωμένο όνομα των Εβραίων που εξοντώθηκαν στο Άουσβιτς. Περί τούτου, μας είχε ήδη προειδοποιήσει ο Εβραίος παρ’ ελπίδα επιζών της χιτλερικής Γερμανίας Βίκτορ Κλέμπερερ στο προφητικό Σημειωματάριο ενός φιλολόγου, όπου μαζί με την βαθειά του ανάλυση του αντισημιτισμού έχει, όπως γράφει, “διαβάσει, συζητήσει και σπαζοκεφαλιάσει μέχρι απελπισίας για το ζήτημα του σιωνισμού”,27 μέχρι να καταθέσει την δυσοίωνη για το μέλλον αρνητική κρίση του για τον τελευταίο.
Καταρχήν ο Κλέμπερερ μάς έδωσε, κυριολεκτικά από πρώτο χέρι αλλά συνάμα κι επιστημονικά, μια διεισδυτική, εξονυχιστική ανάλυση του αντισημιτισμού στην ιδιαίτερη μορφή που παίρνει ως πυρήνας του Ναζισμού, στην ιμπεριαλιστική εποχή του παρακμασμένου καπιταλισμού σε δομική κρίση και ιστορικό αδιέξοδο. Επισημαίνει το τρίπτυχο της ιδιαιτερότητάς του: πρώτο, την μαζική εξάπλωσή του σαν επιδημίας· δεύτερο, “πέραν του τερατώδους αναχρονισμού […] ο αναχρονισμός αυτός δεν περιβάλλεται καν το ένδυμα του παρελθόντος αλλά παρουσιάζεται ως κάτι άκρως νεωτερικό”· “Η τρίτη και ουσιωδέστερη πρωτοτυπία ωστόσο έγκειται στη θεμελίωση του μίσους για τους Εβραίους μέσω της φυλετικής θεωρίας[…] ανάγοντας τη διαφορά Εβραίων και μη Εβραίων στο αίμα, η φυλετική θεωρία καθιστά ανέφικτη την οποιαδήποτε εξισορρόπηση, διαιωνίζει τον διαχωρισμό και τον νομιμοποιεί ως θέσφατο”.28 Η λογική του παραλογισμού αυτού οδηγεί στα στρατόπεδα εξόντωσης.
Ο Κλέμπερερ δείχνει ότι η φυλετική θεωρία, ο ρατσισμός γενικά κι ο αντισημιτισμός ειδικά, δεν πρόκειται για αυτοφυές, αποκλειστικά γερμανικό φαινόμενο αλλά έχουν τους προδρόμους τους στην Ευρώπη και την αποικιοκρατία της, όπως στον Βρετανό Houston Stewart Chamberlain και τον Γάλλο Gobineau. Εδώ, στον ρατσισμό της κυρίαρχης Δύσης, εντοπίζει την εγγενή τάση της στην απανθρωποποίηση from the West of the “Rest”, των “υπόλοιπων άλλων”: “… η πρωτοτυπία του Γκομπινώ δεν ήταν ότι χώρισε την ανθρωπότητα σε φυλές αλλά ότι παραγκώνισε την έννοια γένους “άνθρωπος”, βάζοντας στη θέση της επιμέρους φυλές, και ότι εντός των ορίων της λευκής φυλής αντιπαρέβαλε με ευφάνταστο τρόπο μια γερμανική κυρίαρχη φυλή σε μια σημιτική παρασιτική φυλή.”29 Στην ναζιστική Lingua Terrtii Imperii η ανθρωπότητα ως Humanität μπαίνει πάντα σε ειρωνικά εισαγωγικά κι αντικαθίσταται με τη λέξη Menschlichkeit ενώ η παγκόσμια κρίση/ Weltkrise γίνεται “Krise der abendländischen Menscheit” / “κρίση της δυτικής ανθρωπότητας”, όπου ο κατεξοχήν άνθρωπος και φρουρός της “δυτικής ανθρωπότητας” απέναντι στους “υπανθρώπους” / “Untermenschen” Εβραίους και λοιπούς “Νέγρους”, Τσιγγάνους, Σλάβους, Ρώσους, Μογγόλους κ.λπ. δεν είναι άλλος από ΤΟΝ, με κεφαλαία, “Άριο” Γερμανό.
Ανιχνεύοντας τις γερμανικές ιστορικές πολιτισμικές ρίζες τής γλώσσας του Τρίτου Ράιχ, ο Κλέμπερερ διακρίνει την επίμονη ανάμειξη ετερόκλητων στοιχείων: ενός μίγματος θολού συναισθηματισμού και παραδοσιοκρατίας30, από την μια, που παραπέμπει στον μύθο και την αμάθεια, την αγροτική ζωή, τη γη και την οικογένεια κι έτσι στο Αίμα και την Γη, το περιβόητο Blut und Boden· κι από την άλλη, σε μια λατρεία της μηχανής, ένα τεχνολογικό φετιχισμό, όπου “δεν συγκρινόμαστε πλέον με μηχανές, αλλά έχουμε γίνει μηχανές”.31
Τον καιρό της ανόδου του Ναζισμού, ο μεγάλος Γερμανοεβραίος μαρξιστής φιλόσοφος της Ουτοπίας Ernst Bloch, στο έργο του Κληρονομιά αυτού του Καιρού, έφερε στο φως στη βάση αυτής της ανάμειξης και στο ρόλο που έπαιξε στην επικράτηση των εθνικοσοσιαλιστών, η διαλεκτική των σύγχρονων και μη σύγχρονων κοινωνικών αντιφάσεων, η ετερογένεια του πολυρρυθμικού ιστορικού χρόνου, η μη γραμμική, ανισόμετρη και συνδυασμένη ανάπτυξη της Ιστορίας, ιδιαίτερα στην σύγκρουση κοινωνικής επανάστασης και αντεπανάστασης.
Ο Βίκτορ Κλέμπερερ εστιάζει κυρίως στο πολιτιστικό περιβάλλον που έχει διαμορφώσει ο γερμανικός Ρομαντισμός και τον κλονισμό εκ θεμελίων του ευρωπαϊκού πολιτισμού στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στις γερμανικές ρίζες του Ναζισμού βρίσκει “μια μορφή στενόμυαλου, τυφλού, διεστραμμένου ρομαντισμού”.32 Στη διάλυση της νόησης στο θολό συναίσθημα “[δ]εν ήταν το ίδιο το συναίσθημα αυτοσκοπός”, γράφει ο Κλέμπερερ, “ ήταν απλώς το μέσο για ένα σκοπό, ο δρόμος προς τα εκεί. Το συναίσθημα έπρεπε να καταπνίγει τη νόηση, και το ίδιο να παραδίδεται σε ένα παραλυτικό μούδιασμα, χωρίς ελευθερία βούλησης, χωρίς αίσθηση. Πώς αλλιώς εξασφαλίζει κανείς τον αναγκαίο εσμό από δημίους και βασανιστές;”33
Από την ίδια, όμως, δηλητηριώδη κληρονομιά ενός kitsch ρομαντισμού, αντλεί, κατά τον Κλέμπερερ, κι ο πολιτικός σιωνισμός και πρώτα-πρώτα ο ιδρυτής του, Theodor Herzl. Δείχνει με στέρεα επιχειρήματα ομοιότητες και διαφορές και ασκεί δριμύτατο κατηγορητήριο!34 Η επικαιρότητα της καίριας διάγνωσης και δυσοίωνης πρόγνωσης του ιδιοφυούς Εβραίου συγγραφέα της Γλώσσας του Τρίτου Ράιχ για τα τεκταινόμενα στην κατεχόμενη Παλαιστίνη και την φλεγόμενη Μέση Ανατολή δεν μπορεί να υποτιμηθεί από εχθρούς και φίλους.
Αξίζει να σημειώσουμε ένα χαρακτηριστικό γεγονός. Ο ανηψιός του Κλέμπερερ, ο νεαρός Βάλτερ που, μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, δραπέτευσε από την Γερμανία και κατέφυγε στην Παλαιστίνη της βρετανικής Εντολής, και μάλιστα στην Ιερουσαλήμ, στο πρώτο γράμμα που στέλνει στον θείο του μετά το τέλος του πολέμου και την πρόσφατη ήττα του φασισμού, του γράφει : “… μπορεί να έχεις διαβάσει αρκετά πράγματα γι’ αυτό στις εφημερίδες… μα δεν φαντάζεσαι πώς συμπεριφέρονται οι εδώ εθνικιστές μας. Γι’ αυτό το έσκασα από την Γερμανία του Χίτλερ;”35
Ας μην τρέξουν οι σιωνιστές, το σιωνιστικό κράτος του Ισραήλ και προπαντός η γενοκτονική κυβέρνηση Νετανιάχου – Μπεν Γκβιρ – Σμότριτς που επισήμως συμμαχεί, αγκαλιάζει και προσκαλεί πατενταρισμένους αντισημίτες φασίστες του γαλλικού κόμματος της Λεπέν, της γερμανικής ΑfD, της ισπανικής Vox, της πορτογαλικής Ghega, τον Ούγγρο Orban, τον Άδωνη, τον Πλεύρη κ.ά. να βγάλουν “αντισημίτη” ακόμα και τον Βίκτορ Κλέμπερερ! Ένα βασανισμένο θύμα και αληθινά ηρωικό, αδιάλλακτο αντίπαλο του ναζισμού, με μέγιστη συνεισφορά στην πάλη κατά του φασισμού και του αντισημιτισμού, λαμπρότατο εκπρόσωπο της εβραϊκής διανόησης και των καλύτερων παραδόσεών της: την κριτική σκέψη, την οικουμενικότητα και τον διεθνισμό!
…μόνον ο κόσμος συνολικά…
Στα δώδεκα μαρτυρικά χρόνια 1933-45, στα οποία ο Βίκτορ Κλέμπερερ συγγράφει τη μεγάλη του σύνθεση για την Γλώσσα του Τρίτου Ράιχ, ο ίδιος εξελίσσεται, μετατοπίζεται, η σκέψη του αναπτύσσεται, βαθαίνει, ωριμάζει. Πριν την επικράτηση του Ναζισμού ήταν ενσωματωμένος στην γερμανική παιδεία, καθηγητής γαλλικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Δρέσδης, ένθερμος υποστηρικτής του Διαφωτισμού, πιστός στον λεγόμενο “ευρωπαϊκό πολιτισμό”. Χωρίς να χάσει, το αντίθετο, την ορθολογική κριτική του σκέψη, η πίστη του στην Ευρώπη είχε την θλιβερή τύχη του Café Europe, στο οποίο άλλοτε σύχναζε ο νεαρός ανεψιός του Βάλτερ στην Ιερουσαλήμ.
“Η έννοια της Ευρώπης ως ιδέας είναι δανεική από τον Paul Valéry […]. Ευρώπη είναι για κείνον κάθε τόπος όπου έχει διεισδύσει το τρίπτυχο Ιερουσαλήμ, Αθήνα και Ρώμη, όπως λέει ο ίδιος. Η Ελλάδα, η αρχαία Ρώμη και η χριστιανική Ρώμη, μα στην χριστιανική Ρώμη εμπεριέχεται και η Ιερουσαλήμ· μέχρι και την Αμερική την θεωρεί απλώς “ένα εντυπωσιακό δημιούργημα της Ευρώπης” ”.36 Ο Κλέμπερερ μετατοπίζεται από ό,τι κάποτε θεωρούσε “εγγύτερο στην αλήθεια” και ασκεί κριτική στην αντίληψη του Βαλερύ για την Ευρώπη “διότι η αμιγώς λατινική της απόχρωση και ο αποκλειστικά δυτικός προσανατολισμός της την περιορίζει τόσο ώστε είναι αδύνατο να αποδώσει την πλήρη αλήθεια”.37 Η θεώρηση του Βαλερύ αφήνει απ’ έξω, όπως γράφει ο Κλέμπερερ, την επίδραση που άσκησε στην Ευρώπη ο Ντοστογιέφσκυ κι ο Τολστόι, ο μαρξισμός, η μετατροπή του σε μαρξισμό-λενινισμό, η μετατόπιση του κέντρου βάρους στην Μόσχα. κι ακόμα τονίζει: “από την οπτική γωνία της Μόσχας υπάρχει πλέον μόνον ο κόσμος συνολικά και όχι η ξεχωριστή επαρχία που λέγεται Ευρώπη…”.38
Ο Κλέμπερερ δεν έχει, βέβαια, κρύψει την συμπάθειά του στους Γερμανούς εργάτες κομμουνιστές του KPD που του εκφράζανε την αλληλεγγύη τους ακόμα και κάτω από την ναζιστική κρατική τρομοκρατία. Αλλά η “οπτική γωνία της Μόσχας που βλέπει τον κόσμο συνολικά” αναφέρεται στην διεθνή προοπτική που γίνεται ορατή από τη χώρα της Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης, απαρχή μιας παγκόσμιας επανάστασης, κι όχι την εθνική μυωπική σκοπιά ενός γραφειοκρατικού “σοσιαλισμού σε μία μόνον χώρα”. Εξάλλου ο Βίκτορ Κλέμπερερ δεν έχει παραλείψει να σημειώσει ότι για τον Χιτλερισμό υπάρχουν πάντα “οι μισητοί Εβραίοι του Κρεμλίνου” κι ονομάζονται πάντα μαζί με το εβραϊκό τους όνομα: “Τρότσκι-Μπρονστάιν και Λιτβίνωφ-Φινκελστάιν”!39
Στα πάντα ανοιχτά, πάντα άγρυπνα μάτια της ψυχής του κυνηγημένου αλλά ανυπότακτου Βίκτορ Κλέμπερερ υπάρχει μόνον ο κόσμος συνολικά. Θυμάται ότι από μικρό παιδί, κι αργότερα, κάθε φορά που βρέθηκε αντιμέτωπος με τον αντισημιτισμό, και προπαντός την ημέρα που θεωρεί την δυσκολότερη στης ζωή του, την 19η Σεπτεμβρίου 1941 όταν υποχρεώθηκε να φορέσει το κίτρινο αστέρι του Εβραίου, το Judenstern, ήθeλε να πεταχτεί στους δρόμους, φωνάζοντας τα λόγια από το παλιό δράμα του 1847 Uriel Acosta του Karl Gutzkow:
Θα ήθελα να βουτήξω μέσα στο Γενικό και να με παρασύρει το μεγάλο ποτάμι της ζωής!40
Η Έξοδος από το Μπετ Αβαντίμ, τονφαραωνικό Οίκο της δουλείας: η καθολική ανθρώπινη χειραφέτηση. Το μεγάλο ποτάμι της ζωής.
Υποσημειώσεις[−]
Υποσημειώσεις
↑1 Victor Klemperer, Η Γλώσσα του Τρίτου Ράιχ [Lingua Tertii Imperii] – Το Σημειωματάριο ενός φιλολόγου, Άγρα 2025, σελ. 54
↑2 ό.π. σελ. 263
↑3 ό.π., σελ. 37
↑4 ό.π., σελ. 447
↑5, ↑31 ό.π., σελ. 262
↑6 ό.π., σελ. 272, σελ 367 κ.ε.
↑7 ό.π., σελ. 60
↑8 ό.π., σελ. 73
↑9 Emmanuel Levinas, Quelques réflexions sur la philosophie de l’ hitlérisme Rivages, 1997, σελ. 24
↑10 Η Γλώσσα του Τρίτου Ράιχ, ό.π., σελ. 62
↑11 ό.π., σελ. 427
↑12 ό.π., σελ. 62
↑13 ό.π., σσ. 62-63
↑14 ό.π., σελ. 325
↑15 ό.π., σελ. 67
↑16 ό.π., σελ. 68
↑17 ό.π., σελ. 368
↑18 ό.π., σελ. 108
↑19 ό.π., σελ. 33
↑20 ό.π., σελ. 331
↑21 Walter Benjamin, On the Language as such and on the Language of Man, ed. Marcus Bullock and Michael W. Jennings, Selected Writings vol. 1, 1913-1936, Harvard University Press 1996, σελ. 71
↑22 Γένεσις 1:3, στα εβραϊκά περασά Μπερεσίτ
↑23 Walter Benjamin στο ίδιο
↑24 Βλ. Walter Benjamin, Ζητήματα Κοινωνιογλωσσολογίας, μετάφραση Ιωάννα Μεϊτάνη, Κείμενα 1934 – 1940 Επιλογή, επιμέλεια Γ. Σαγκριώτης, Άγρα 2019, σσ. 347-348
↑25 Gershom Scholem – Hannah Arendt, Δύο επιστολές για την ρηχότητα του κακού, Άγρα 2017
↑26 ό.π., σσ. 77-78
↑27 Η Γλώσσα του Τρίτου Ράιχ, ό.π., σελ. 243
↑28 ό.π., σσ. 230-231
↑29 ό.π., σελ. 234
↑30 ό.π., σελ. 389
↑32 όπ., σελ. 341
↑33 ό.π., σελ. 393
↑34 ό.π., σελ. 341 αλλά και όλο το κεφάλαιο 29, Σιών σσ. 326-346
↑35 ό.π., σελ. 276
↑36 ό.π., σελ. 268
↑37 ό.π.. σελ. 271
↑38 ό.π.. σελ. 275
↑39 ό.π., σελ. 152
↑40 ό.π., σελ. 280